Podwyższony poziom cholesterolu to czynnik ryzyka, który dotyka miliony Polaków i zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych. Na szczęście dzięki odpowiedniej diecie, aktywności fizycznej i świadomym zmianom w stylu życia można skutecznie obniżyć stężenie cholesterolu i zadbać o zdrowie serca.
Spis treści
Najważniejsze informacje w skrócie:
• Hipercholesterolemia to problem ponad 60% dorosłych Polaków – większość z nich nie jest świadoma swojego stanu zdrowia, co prowadzi do poważnych powikłań sercowo-naczyniowych.
• Dieta ma kluczowe znaczenie – ograniczenie tłuszczów nasyconych i trans, zwiększenie spożycia błonnika oraz zdrowych tłuszczów roślinnych może obniżyć cholesterol LDL nawet o kilkadziesiąt procent.
• Zmiany w stylu życia działają – regularna aktywność fizyczna, utrzymanie prawidłowej wagi ciała i rzucenie palenia to naturalne sposoby na poprawę profilu lipidowego bez konieczności natychmiastowego sięgania po leki.
Czym jest cholesterol i dlaczego jest tak ważny?
Cholesterol to związek z grupy lipidów, który pełni w organizmie wiele niezbędnych funkcji. Jest budulcem błon komórkowych, prekursorem hormonów steroidowych (w tym testosteronu, estrogenów i kortyzolu) oraz witaminy D. Uczestniczy także w produkcji kwasów żółciowych, które wspomagają trawienie tłuszczów. Bez cholesterolu nasze ciało nie mogłoby prawidłowo funkcjonować.
Problem pojawia się wtedy, gdy jego poziom we krwi jest zbyt wysoki. Cholesterol nie rozpuszcza się w wodzie, dlatego jest transportowany w organizmie w formie lipoprotein – kompleksów białkowo-tłuszczowych. Wyróżniamy kilka ich rodzajów, z których najważniejsze to:
LDL (lipoproteiny o niskiej gęstości) – potocznie nazywany „złym cholesterolem”. Transportuje cholesterol z wątroby do komórek całego ciała. Gdy jego poziom jest za wysoki, nadmiar cholesterolu odkłada się w ścianach tętnic, tworząc blaszki miażdżycowe. To główny mechanizm prowadzący do miażdżycy i chorób sercowo-naczyniowych.
HDL (lipoproteiny o dużej gęstości) – określany jako „dobry cholesterol”. Odpowiada za transport nadmiaru cholesterolu z tkanek z powrotem do wątroby, gdzie jest metabolizowany lub wydalany. Wyższy poziom HDL działa ochronnie na układ krążenia.
VLDL (lipoproteiny o bardzo niskiej gęstości) – transportują głównie trójglicerydy, ale także cholesterol. Po uwolnieniu trójglicerydów przekształcają się w LDL.
„Zaburzenia lipidowe są najczęściej występującym czynnikiem ryzyka chorób układu krążenia – stwierdzanym nawet u 70% populacji, a jedynie 1/4 pacjentów w Polsce i krajach Europy Środkowo-Wschodniej osiąga docelowy poziom cholesterolu LDL.”
Normy cholesterolu – kiedy powinniśmy się niepokoić?
W 2024 roku Polskie Towarzystwo Diagnostyki Laboratoryjnej oraz Polskie Towarzystwo Lipidologiczne zaktualizowały wytyczne dotyczące diagnostyki zaburzeń lipidowych. Najważniejsze zmiany dotyczyły norm dla trójglicerydów, które zostały obniżone ze 150 do 100 mg/dl (z 1,7 do 1,1 mmol/l).
Aktualne normy dla poszczególnych parametrów:
| Parametr | Wartość pożądana |
|---|---|
| Cholesterol całkowity | < 190 mg/dl (< 4,9 mmol/l) |
| Cholesterol LDL | W zależności od ryzyka sercowo-naczyniowego:<br>• Niskie/umiarkowane ryzyko: < 115 mg/dl<br>• Wysokie ryzyko: < 70 mg/dl<br>• Bardzo wysokie ryzyko: < 55 mg/dl<br>• Ekstremalne ryzyko: < 40 mg/dl |
| Cholesterol HDL | Kobiety: > 45 mg/dl (> 1,2 mmol/l)<br>Mężczyźni: > 40 mg/dl (> 1,0 mmol/l) |
| Trójglicerydy na czczo | < 100 mg/dl (< 1,1 mmol/l) |
| Cholesterol nie-HDL | W zależności od ryzyka:<br>• Niskie/umiarkowane: < 130 mg/dl<br>• Wysokie: < 100 mg/dl<br>• Bardzo wysokie: < 85 mg/dl |
Warto zaznaczyć, że normy dla cholesterolu LDL nie są jednoznaczne dla wszystkich. Im wyższe ryzyko sercowo-naczyniowe danej osoby (uwzględniające wiek, płeć, choroby współistniejące, palenie tytoniu czy wywiad rodzinny), tym niższa powinna być docelowa wartość LDL.
Skala problemu w Polsce
Hipercholesterolemia to poważne wyzwanie dla polskiego systemu ochrony zdrowia. Według danych epidemiologicznych problem podwyższonego cholesterolu dotyczy ponad 60% dorosłych Polaków, co przekłada się na około 18-21 milionów osób. Co więcej, u osób po 60. roku życia odsetek ten wzrasta nawet do 80%.
Największym problemem jest niska wykrywalność – większość osób z hipercholesterolemią nie zdaje sobie sprawy ze swojego stanu. Zaledwie 2 na 10 Polaków wie, jaki jest ich poziom cholesterolu. To dramatyczna sytuacja, ponieważ nieleczona hipercholesterolemia prowadzi do miażdżycy, zawału serca, udaru mózgu i innych groźnych powikłań.
Przyczyny podwyższonego cholesterolu
Wysokie stężenie cholesterolu może mieć wiele przyczyn. Najczęściej jest to efekt nałożenia się kilku czynników:
Dieta bogata w tłuszcze nasycone i trans – regularne spożywanie fast foodów, tłustego mięsa, wędlin, produktów smażonych i wyrobów cukierniczych prowadzi do wzrostu cholesterolu LDL.
Brak aktywności fizycznej – siedzący tryb życia obniża poziom dobrego cholesterolu HDL i sprzyja wzrostowi LDL oraz trójglicerydów.
Nadwaga i otyłość – szczególnie otyłość brzuszna (typu „jabłko”) jest silnie skorelowana z niekorzystnym profilem lipidowym.
Czynniki genetyczne – hipercholesterolemia rodzinna to choroba genetyczna, która dotyka około 1 na 200-250 osób. U tych pacjentów poziom cholesterolu może przekraczać nawet 400-500 mg/dl, niezależnie od stylu życia.
Palenie tytoniu – niszczy ściany naczyń krwionośnych i obniża poziom HDL.
Wiek i płeć – wraz z wiekiem poziom cholesterolu naturalnie wzrasta. U kobiet szczególnie niekorzystne zmiany zachodzą po menopauzie.
Choroby współistniejące – cukrzyca, niedoczynność tarczycy, choroby nerek i wątroby mogą prowadzić do zaburzeń gospodarki lipidowej.
Konsekwencje wysokiego cholesterolu
Podwyższony cholesterol często nazywany jest „cichym zabójcą”, ponieważ przez długi czas nie daje żadnych objawów. Dopiero po latach prowadzi do poważnych powikłań.
Miażdżyca – nadmiar cholesterolu LDL odkłada się w ścianach tętnic, tworząc blaszki miażdżycowe. Prowadzi to do zwężenia naczyń i pogorszenia przepływu krwi.
Choroba niedokrwienna serca – gdy blaszki miażdżycowe pojawiają się w tętnicach wieńcowych, serce nie otrzymuje wystarczającej ilości tlenu i składników odżywczych.
Zawał mięśnia sercowego – pęknięcie blaszki miażdżycowej może doprowadzić do utworzenia skrzepu, który całkowicie blokuje przepływ krwi w tętnicy wieńcowej.
Udar mózgu – podobny mechanizm zachodzi w tętnicach mózgowych, prowadząc do udaru niedokrwiennego.
Choroba tętnic obwodowych – zwężenie tętnic kończyn dolnych prowadzi do chromania przestankowego, a w zaawansowanych przypadkach nawet do amputacji.
Kto powinien badać poziom cholesterolu?
Lipidogram – badanie oceniające profil lipidowy – powinien być wykonywany regularnie. Zaleca się, aby:
• Wszyscy mężczyźni po 40. roku życia oraz kobiety po menopauzie lub po 50. roku życia wykonywali badanie przynajmniej raz w roku.
• Osoby z nadciśnieniem tętniczym, cukrzycą, chorobami nerek, chorobami autoimmunologicznymi (jak łuszczyca czy reumatoidalne zapalenie stawów) badały się częściej.
• Osoby z wywiadem rodzinnym przedwczesnych chorób serca lub zaburzeń lipidowych wykonywały badanie nawet w młodszym wieku.
Badanie może być wykonane zarówno na czczo, jak i po posiłku – różnice w wynikach są niewielkie. Wyjątek stanowią trójglicerydy, których oznaczenie na czczo jest bardziej wiarygodne.
Modyfikacja diety – fundament leczenia
Dieta ma kluczowe znaczenie w obniżaniu cholesterolu. Nawet niewielkie zmiany w sposobie żywienia mogą przynieść wymierne korzyści.
Produktów, których należy unikać:
Aby skutecznie obniżyć cholesterol, należy ograniczyć spożycie produktów bogatych w tłuszcze nasycone, tłuszcze trans i cholesterol pokarmowy:
• Tłuste mięso czerwone (wołowina, wieprzowina, baranina) oraz wyroby wędliniarskie (kiełbasy, parówki, pasztety, salceson) • Podroby (wątroba, nerki) • Pełnotłuste nabiał (pełne mleko, śmietana, żółte sery, masło) • Fast-foody i produkty typu „instant” • Produkty smażone i panierowane • Ciastka, babeczki, batony, ciasta – szczególnie te zawierające częściowo utwardzone tłuszcze roślinne • Olej palmowy i kokosowy • Słone przekąski (chipsy, paluszki)
Warto czytać etykiety produktów. Jeśli w składzie znajdują się „częściowo uwodornione tłuszcze” lub „utwardzone tłuszcze roślinne”, lepiej odstawić taki produkt na półkę.
Produkty obniżające cholesterol:
Błonnik rozpuszczalny – wiąże cholesterol w jelitach i ułatwia jego wydalanie. Najlepsze źródła to: • Owies i płatki owsiane • Jęczmień • Rośliny strączkowe (fasola, soczewica, ciecierzyca, groch) • Owoce (jabłka, gruszki, jagody, cytrusy) • Warzywa (marchew, brokuły, brukselka)
Tłuste ryby morskie – bogate w kwasy omega-3, które obniżają trójglicerydy i chronią serce: • Łosoś • Makrela • Śledź • Sardynki • Szproty
Zaleca się spożywanie ryb przynajmniej 2 razy w tygodniu.
Orzechy i nasiona – zawierają zdrowe tłuszcze, błonnik i sterole roślinne: • Orzechy włoskie • Migdały • Orzechy laskowe • Siemię lniane • Nasiona chia
Oliwa z oliwek i oleje roślinne – bogate w jednonienasycone kwasy tłuszczowe: • Oliwa z oliwek extra virgin • Olej rzepakowy • Olej lniany
Produkty pełnoziarniste – zawierają więcej błonnika niż produkty rafinowane: • Pełnoziarniste pieczywo • Brązowy ryż • Komosa ryżowa • Grube kasze (kasza gryczana, jęczmienna)
Stanole i sterole roślinne – blokują wchłanianie cholesterolu w jelitach. Spożywanie 2 g dziennie może obniżyć cholesterol LDL o 7-12% w ciągu 2-3 tygodni. Znajdziemy je w: • Wzbogaconych margarynach • Niektórych jogurtach i napojach mlecznych • Naturalnie w nasionach, orzechach i roślinach strączkowych
Dieta śródziemnomorska i DASH
Dwa modele żywieniowe szczególnie polecane osobom z hipercholesterolemią to dieta śródziemnomorska oraz dieta DASH.
Dieta śródziemnomorska charakteryzuje się: • Dużym spożyciem warzyw, owoców i produktów pełnoziarnistych • Oliwą z oliwek jako głównym źródłem tłuszczu • Regularnym spożywaniem ryb i owoców morza • Umiarkowanym spożyciem drobiu • Rzadkim jedzeniem czerwonego mięsa • Orzechami i nasionami jako przekąskami • Umiarkowaniem w spożywaniu czerwonego wina
Badania potwierdzają, że dieta śródziemnomorska zmniejsza śmiertelność z powodu chorób sercowo-naczyniowych o 9%, a ryzyko nowych zachorowań na choroby serca o 30%. Osoby, które stosowały ją przez 10 lat, były o 47% mniej narażone na choroby układu krążenia.
Dieta DASH (Dietary Approaches to Stop Hypertension) została opracowana głównie z myślą o osobach z nadciśnieniem, ale równie dobrze sprawdza się w obniżaniu cholesterolu. Kładzie nacisk na: • Ograniczenie soli • Zwiększenie spożycia potasu, magnezu i wapnia • Bogate w warzywa, owoce i produkty pełnoziarniste • Chude białko (drób, ryby, rośliny strączkowe) • Niskotrłuszczowe nabiał
Aktywność fizyczna
Ruch to drugie – obok diety – najważniejsze narzędzie w walce z wysokim cholesterolem. Regularna aktywność fizyczna:
• Obniża poziom cholesterolu LDL i trójglicerydów • Podnosi poziom „dobrego” cholesterolu HDL • Pomaga w redukcji masy ciała • Poprawia wrażliwość na insulinę • Zmniejsza stan zapalny w organizmie
Zalecenia są jasne: minimum 150 minut umiarkowanej aktywności tygodniowo lub 75 minut intensywnego wysiłku. To może być:
• Szybki marsz • Nordic walking • Jazda na rowerze • Pływanie • Taniec • Jogging • Ćwiczenia siłowe (2-3 razy w tygodniu)
Najlepiej rozłożyć aktywność na większość dni tygodnia, poświęcając na ruch przynajmniej 30 minut dziennie.
Inne zmiany w stylu życia
Rzucenie palenia – palenie papierosów obniża poziom HDL, niszczy ściany naczyń i przyspiesza rozwój miażdżycy. Zaprzestanie palenia to jedna z najskuteczniejszych decyzji, jakie możemy podjąć dla zdrowia serca.
Redukcja masy ciała – nawet niewielka utrata wagi (5-10% masy ciała) poprawia profil lipidowy. Zmniejsza się poziom cholesterolu całkowitego, LDL i trójglicerydów, a wzrasta HDL.
Ograniczenie alkoholu – umiarkowane spożycie alkoholu (kieliszek czerwonego wina dziennie) może nieznacznie podnosić poziom HDL, ale nadmierne picie prowadzi do wzrostu trójglicerydów i uszkodzenia wątroby. Osoby z podwyższonymi trójglicerydami powinny całkowicie zrezygnować z alkoholu.
Zarządzanie stresem – przewlekły stres podnosi poziom kortyzolu, który może negatywnie wpływać na profil lipidowy. Techniki relaksacyjne, medytacja, joga czy po prostu hobby pomagają utrzymać równowagę.
Odpowiednia ilość snu – osoby śpiące mniej niż 6 godzin na dobę mają wyższe ryzyko zaburzeń lipidowych. Zaleca się 7-9 godzin snu każdej nocy.
Suplementy diety
Niektóre substancje dostępne bez recepty mogą wspomóc obniżanie cholesterolu, ale nigdy nie powinny zastępować zaleconego przez lekarza leczenia.
Sterole i stanole roślinne – w dawce 2 g dziennie obniżają cholesterol LDL o 7-12%.
Kwasy omega-3 – w dawce 2-3 g dziennie obniżają trójglicerydy o około 30%. Nie mają jednak tak wyraźnego wpływu na cholesterol LDL.
Monakolina K (z czerwonego ryżu fermentowanego) – działa podobnie do statyn, obniżając LDL i trójglicerydy. W dawce 10 mg wykazuje skuteczność porównywalną do statyn w tej samej dawce. Ważne: nie należy łączyć monakoliny ze statynami, gdyż rośnie ryzyko miopatii (uszkodzenia mięśni).
Berberyna – naturalny związek roślinny, który może obniżać cholesterol LDL poprzez wpływ na metabolizm lipidów w wątrobie.
Błonnik psyllium – rozpuszczalny błonnik, który wiąże cholesterol w przewodzie pokarmowym.
Przed rozpoczęciem suplementacji warto skonsultować się z lekarzem lub dietetykiem, szczególnie jeśli już przyjmuje się leki na receptę.
Leczenie farmakologiczne
Gdy zmiany w stylu życia nie przynoszą wystarczających efektów lub gdy ryzyko sercowo-naczyniowe jest bardzo wysokie, konieczne jest włączenie leków.
Statyny
To najczęściej stosowane leki obniżające cholesterol. Hamują syntezę cholesterolu w wątrobie i zwiększają wychwyt LDL z krwi. Silne statyny (atorwastatyna, rosuwastatyna) w wysokich dawkach mogą obniżyć cholesterol LDL nawet o 50%.
Najczęstsze działania niepożądane to bóle mięśniowe. Statyny zaleca się przyjmować wieczorem, gdy synteza cholesterolu w wątrobie jest najbardziej aktywna.
Ezetymib
Zmniejsza wchłanianie cholesterolu w jelitach. Często stosowany w połączeniu ze statynami – taka terapia może obniżyć LDL o około 65%.
Inhibitory PCSK9
Nowoczesna grupa leków podawanych w zastrzykach co 2-4 tygodnie. Bardzo skuteczne – obniżają LDL nawet o 60%. Stosowane u pacjentów z bardzo wysokim ryzykiem lub nietolerujących statyn.
Kwas bempedoowy
Jeden z najnowszych leków, przyjmowany w formie tabletek. Również skutecznie obniża cholesterol LDL.
Fibraty
Stosowane głównie przy podwyższonych trójglicerydach. Obniżają ich poziom i mogą nieznacznie podnosić HDL.
Żywice jonowymienne
Wiążą kwasy żółciowe w jelitach, wymuszając na wątrobie produkcję nowych z cholesterolu, co obniża jego poziom we krwi. Mniej skuteczne niż statyny, ale bezpieczne.
Monitorowanie i kontrola
Po wykryciu hipercholesterolemii i wdrożeniu leczenia należy regularnie kontrolować lipidogram – najczęściej raz w roku. U osób z wysokim ryzykiem lub podczas intensyfikacji leczenia badania wykonuje się częściej.
Cele terapeutyczne są indywidualne i zależą od oceny ryzyka sercowo-naczyniowego. Lekarz uwzględnia wiek, płeć, ciśnienie krwi, palenie tytoniu, cukrzycę i wywiad rodzinny, aby ustalić docelowe wartości cholesterolu LDL.
Kluczowa jest współpraca z lekarzem. Samoistne odstawianie leków lub modyfikacja dawek może prowadzić do pogorszenia stanu zdrowia.
Mity i fakty o cholesterolu
Mit: Jajka znacząco podnoszą cholesterol Fakt: Większość ludzi może bezpiecznie spożywać 1-2 jajka dziennie. Cholesterol pokarmowy ma mniejszy wpływ na cholesterol we krwi niż tłuszcze nasycowane i trans.
Mit: Cholesterol w diecie to to samo co cholesterol we krwi Fakt: Tylko około 25% cholesterolu we krwi pochodzi z diety. Pozostałe 75% produkuje wątroba.
Mit: Chude osoby nie mają problemu z cholesterolem Fakt: Hipercholesterolemia może dotknąć osoby o prawidłowej wadze, szczególnie jeśli mają predyspozycje genetyczne lub niezdrową dietę.
Mit: Można całkowicie wyeliminować cholesterol z diety Fakt: Nie jest to ani możliwe, ani zdrowe. Cholesterol jest potrzebny organizmowi. Kluczowe jest utrzymanie jego prawidłowego poziomu we krwi.
Podsumowanie
Wysoki cholesterol to poważny problem zdrowotny, ale dający się kontrolować. Kompleksowe podejście łączące dietę, aktywność fizyczną, zdrowy styl życia i – w razie potrzeby – leki, pozwala skutecznie obniżyć cholesterol i zmniejszyć ryzyko chorób sercowo-naczyniowych.
Kluczem do sukcesu jest systematyczność. Zmiany wprowadzane stopniowo i konsekwentnie stosowane przez długi czas przynoszą najlepsze efekty. Nie ma „cudownych diet” ani „szybkich rozwiązań”. Jest natomiast świadome, codzienne podejmowanie zdrowszych wyborów.
Jeśli masz wątpliwości dotyczące swojego profilu lipidowego, wykonaj badanie. Jeśli cholesterol jest podwyższony, skonsultuj się z lekarzem. Wcześnie wykryta hipercholesterolemia i odpowiednio dobrane leczenie mogą uchronić Cię przed zawałem, udarem i innymi poważnymi powikłaniami.
Twoje zdrowie jest w Twoich rękach.
Źródła
[1] Solnica B, Sygitowicz G, Sitkiewicz D, i in. 2024 Guidelines of the Polish Society of Laboratory Diagnostics and the Polish Lipid Association on laboratory diagnostics of lipid metabolism disorders. Diagn Lab. 2024;60(1):1-24.
[2] European Society of Cardiology. 2025 Focused Update of the 2019 ESC/EAS Guidelines for the management of dyslipidaemias. https://www.escardio.org/Guidelines
[3] Polskie Towarzystwo Kardiologiczne. Dane epidemiologiczne dotyczące hipercholesterolemii w Polsce. https://ptkardio.pl
[4] Banach M, Burchardt P, Chlebus K, et al. PoLA/CFPiP/PCS/PSLD/PSD/PSH guidelines on diagnosis and therapy of lipid disorders in Poland 2021. Arch Med Sci. 2021;17(6):1447-1547.
[5] Estruch R, Ros E, Salas-Salvadó J, et al. Primary Prevention of Cardiovascular Disease with a Mediterranean Diet. N Engl J Med. 2013;368:1279-1290. PREDIMED Study.
[6] Keys A, Menotti A, Karvonen MJ, et al. The diet and 15-year death rate in the seven countries study. Am J Epidemiol. 1986;124(6):903-915.
[7] Narodowy Fundusz Zdrowia. Profilaktyka hipercholesterolemii. https://www.nfz.gov.pl
[8] Filipiak KJ. Nowe europejskie wytyczne dotyczące dyslipidemii 2019. Lekarz POZ General Practitioner. 2019;5.
Artykuł ma charakter informacyjny i edukacyjny. Nie zastępuje konsultacji lekarskiej. W przypadku wątpliwości dotyczących stanu zdrowia należy skontaktować się z lekarzem.
